Τους ναούς του Άη Γιάννη που υπήρχαν στον Χάνδακα από την εποχή ακόμα της Ενετοκρατίας, μας παρουσιάζει η γνωστή αρχαιολόγος, Λιάνα Σταρίδα, με αφορμή τη σημερινή γιορτή, με πληροφορίες που υπάρχουν και στις έρευνες του Στέργιου Σπανάκη
Πρόκειται για ναούς μέσα στην πόλη του Ηρακλείου που στην πορεία του χρόνου χάθηκαν, καταστράφηκαν ή έχουν πλέον μετατραπεί σε αποθήκες ή ερείπια…
Στον χάρτη του βενετσιάνικου Ηρακλείου (Χάνδακα), που έχει παρουσιάσει ο Στέργιος Σπανάκης, φαίνονται οι θέσεις των ναών
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ
Ο ναός ήταν ενοριακός και αποτελούσε το καθολικό μικρής ομώνυμης μονής. Βρισκόταν στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, νότια και πολύ κοντά στην πύλη του Δερματά, στο Ο.Τ. μεταξύ των οδών Σητείας και Γοργολαΐνη.
Τον συναντάμε στους καταλόγους ΙΙ 87, ΙΙΙ 58, V 48 ως Ο Άγιος Ιωάννης του Αρμάκι, αλλά στον ίδιο κατάλογο με αριθμό 50 αναφέρεται ξανά ως Ο Άγιος Ιωάννης του παπά Αρμάκι. Στον VI (Werdmüller) 116 ως S. Gioan Armachi και στον VII (Coronelli) 116 ως San Giovanni, Chiesa Greca.
Μαρτυρία για τον Άγιο Ιωάννη συναντάμε το 1511: Μεταξύ των ιερών κειμηλίων που μετέφεραν στη Ζάκυνθο οι πρόσφυγες από την Κρήτη, εκτός από εικόνες και βιβλία ήταν και το λείψανο του κρητικού οσίου Ιωσήφ Σαμάκου που γεννήθηκε στο χωριό Αζοκέραμα Σητείας το 1440 και απέθανε το 1511 στη μονή του Αγίου Ιωάννου του Αρμάκη στο Χάνδακα.
Σε νοταριακή πράξη του 1596 αναγράφεται η ενορία του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στον Δερματά.
Όπως γράφει ο Στ. Σπανάκης: Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ή του Αρμάκι βρισκόταν ανατολικά του καπνεκοπτηρίου στο Ο. Τ. 100. Στο Creta Sacra αναφέρεται ως S. Joannes Teologus, abbatis Angarathon.
Μνεία του ναού, ως καθολικού ομώνυμης μονής, υπάρχει σε άρθρο του 1909 με τίτλο «Οι Κρήτες εν Επτανήσω», όπου αναφέρεται ότι ο Ιωσήφ Αγιασμένος ήταν μαθητής του ιερομόναχου της μικρής μονής Ιωάννου του Θεολόγου του Δερματά παρά το παραθαλάσσιον του Χάνδακος.
Δεν γνωρίζουμε πότε καταστράφηκε. Ίσως γκρεμίστηκε στην τελευταία φάση της πολιορκίας του Χάνδακα κατά την επίθεση των Οθωμανών στο δυτικό μέτωπο της πόλης.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΗΣ ΒΑΓΙΑΣ
Η μονόχωρη ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη πήρε το προσωνύμιο της Βαγιάς λόγω των πολλών φοινικόδεντρων που υπήρχαν γύρω από αυτήν. Ήταν στη λεωφόρο Καλοκαιρινού αρ. 202 και σωζόταν μέχρι το 1955 στο ξενοδοχείο Μοντέρνον, δεξιά του δρόμου, βαδίζοντας προς Χανιώπορτα. Τα ίχνη του ναού εντοπίστηκαν αρχικά μέσα στη σταφιδαποθήκη ιδιοκτησίας Σπύρου Αθανασιάδη ή Τροφοδότη που στη συνέχεια μετατράπηκε στο ξενοδοχείο Μοντέρνον.
Συναντάται στους καταλόγους ΙΙ 99, ΙΙΙ 4, IV 62, V 52, VI (Werdmüller) 128 ως S. Zuane και VII (Coronelli) 60 ως S. Giovanni ci Vaias, s. Giovanni della palma, Chiesa Greca.
Ήταν πιθανόν αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Αναφέρεται και ως Άγιος Ιωάννης Ελεήμων μέσα στη σταφιδαποθήκη Αθανασιάδη το 1951.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΓΕΡΑΚΑΣ
Τα υπολείμματα της ορθόδοξης αυτής εκκλησίας, που ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, σώζονταν μέχρι το 1995 στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, ανατολικά της πλατείας Αϊβαλιώτη, στον μεγάλο ακάλυπτο χώρο που υπάρχει σήμερα εκεί.
Ένας φαρδύς καλοχτισμένος τοίχος που σωζόταν σε ύψος όχι μεγαλύτερο από 60εκ., μερικές πέτρες σκόρπιες από ‘δω κι από εκεί, κι ένας ολόκληρος τοίχος, ο οποίος στην εσωτερική του πλευρά είχε ένα παράθυρο, αποτελούσαν τα απομεινάρια της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Γέρακα.
Μετά από καταγγελίες περιοίκων σχετικά με τη ρύπανση που προκαλούσαν στην περιοχή τα ερείπια της εκκλησίας, ο Δήμος προχώρησε αυθαίρετα στην κατεδάφισή του.
Ο Άγιος Ιωάννης αναφέρεται σε όλους τους καταλόγους των εκκλησιών. Χτίστηκε πριν από το 1280 μ.Χ. Συναντάται στον κατάλογο Ι (1320 μ.Χ.) με αρ. 23 ως S. Ioannes Baptista, II 83, III 71, IV 67, V 47, VI (Werdmüller) 123 ως S. Zuane Geraca και VII (Coronelli) 121 ως San Giovanni Jeracca, Chiesa Greca.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ
Στον χάρτη του Werdmüller αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία δυτικά του επιπρομαχώνα Zane, περίπου στη συμβολή των οδών Ξανθουδίδη και Μεραμβέλλου.
Εμφανίζεται στους καταλόγους ΙΙ 5, ΙΙΙ 29, IV 23, V 56, VI (Werdmüller) 7 ως S. Zuan di Marceri και VII (Coronelli) 78 ως S. Damaschino, Chiesa Greca.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΡΗΜΙΤΗΣ
Αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία, νοτιοδυτικά και σε επαφή με τον επιπρομαχώνα Zane, στη συμβολή των οδών Μεραμβέλλου και Υγείας.
Απαντάται στους καταλόγους IV 24, V 57, VI (Werdmüller) 3 ως S. Zuane Eremita και VII (Coronelli) 76 ως S. Giovanni Erimita, Chiesa Greca.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ
Η εκκλησία βρισκόταν στην οδό Πεδιάδος, δυτικά και σε επαφή με τον επιπρομαχώνα Vitturi (Βίγλα).
Στον κατάλογο VI (Werdmüller) 44 εμφανίζεται χωρίς όνομα, ενώ στον κατάλογο IV 8 ως S. Ioannes Theologus, abbatis Angharaton. Στον κατάλογο VII (Coronelli) 3 γράφεται S. Giovanni d’ Angarato, Chiesa Greca. Αποτελούσε μετόχι της Μονής Αγκαράθου.
Ο Στ. Σπανάκης δεν την εντοπίζει, ωστόσο μας περιγράφει τις διαστάσεις της και μας πληροφορεί ότι είχε κοιμητήριο και αυλή: Η εκκλησία η καλουμένη Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής την οποία επί του παρόντος κρατεί ο παπάς Νικόλαος Γαστούρης, μετά των οίκων των κειμένων εις την ειρημένην εκκλησίαν και της αυλής είτε κοιμητηρίου εκείνης. Έχει εις την Β πλευράν βήματα ½, προς την Δ πλευράν βήματα 12 και πόδας 3 ½, και στρέφεται προς Α πόδας 13 και είτα επιστρέφει προς Α πόδας 8 και ακολούθως βαίνει προς Α βήματα 7 και πόδας 2.
Σύμφωνα με τον Gerola, επί οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε στο Φιντίκ Χατζή Μεχμέτ Πασά τζαμισί.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ
Ήταν στο Καμαράκι, δυτικά της Αγίας Παρασκευής, στην οδό Τυλίσου, κοντά στη συμβολή της με την οδό Κουρμούληδων, στο Ο. Τ. 166. Ο Gerola γράφει ότι σε οθωμανική οικία με αρ. 1867: «υπάρχει μέχρι τώρα τυφλή καμάρα με ένα τόξο, ίσως υπόλειμμα της εκκλησίας».Αναφέρεται στους καταλόγους I 20, II 67, III 69, V 53 (του παπά Κομητά) ως Άγιος Ιωάννης της Κουρήνας, VI (Werdmüller) 95 ως S. Zuane Theologo και VII (Coronelli) 53 ως San Giovanni Sero, Chiesa Greca.
Σύμφωνα με τον Σπανάκη: Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου Παλαιολόγου (Θεολόγου) που κατέχει ο κύριος καρδινάλιος Μαυροκένους μετά των οίκων και του κοιμητηρίου της έχει στην ανατολική πλευρά βήματα 24 και συνορεύει με τα οικήματα του Κοινού τα οποία κατέχει ο Γεώργιος Κανακάρης. Προς νότον αρχής γενομένης από την άλλη πλευρά των οίκων έχει βήματα 16,5, προς τη δυτική πλευρά βήματα 24 και στη βόρεια πλευρά β. 17,5.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΑ ΜΑΚΕΛΕΙΑ
Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή που βρισκόταν στην περιοχή των σφαγείων επί ενετικής κυριαρχίας, στην οδό 1770 και Βλαστών.
Κατά τη γνώμη του Ν. Πλάτωνα, που έκανε μαζί με τον Ν. Σταυρινίδη έρευνα για τις εκκλησίες του Χάνδακα, ταυτίζεται με τον Άγιο Ιωάννη του Κωστομοίρη, στη σημερινή οδό 1878, στη θέση «Σκαλουνάκια», στην οδό Αγιοστεφανιτών, όπου σώζονται ακόμα οι ιταλικοί στρατώνες, τα γνωστά βενετσιάνικα «Καρτέρια». Όμως, το 1993-94, μετά από μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στην οδό Βλαστών μεταξύ των οδών 1770 και Μουρέλλου, αποκαλύφθηκαν τρία θολωτά κτίσματα με επιμελημένη δόμηση που αντιστοιχούσαν στα βενετσιάνικα σφαγεία.
Κατά συνέπεια, παραμένει άγνωστη η ακριβής θέση του μικρού μοναστηριού.
Αναφέρεται στους καταλόγους II 74, III 27 και V 49 ως Άγιος Ιωάννης Κωστομοίρη, στον VI (Werdmüller) 110 ως S. Zuanne Stamachelia και στον VII (Coronelli) 110 ως S. Giovanni, Chiesa Greca.
Πιθανόν, αντιστοιχεί στον αρ. 8 του καταλόγου Ι ως S. Ioannes Prodromos και ως εκκλησία που υπήρχε πριν το 1266.
Περιγραφή του ναού με τις εγκαταστάσεις τη μονής, το προαύλιο και το κοιμητήριό του μας παραδίδει ο Στ. Σπανάκης: Μοναστήριόν τι καλούμενον του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου μετά των οίκων και του προαυλίου του και το κοιμητήριον του ειρημένου μοναστηριού το οποίον κατέχει εν τω παρόντι ο κύριος Ματθαίος Βενέριος, πριμικήριος του Αγίου Μάρκου της Βενετίας. Έχει εις την νοτίαν όψιν βήματα 13, πόδας 1 ½, εις την Β βήματα 11 και πόδα ½, προς την Α βήματα 9 ½».
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΩΝ ΜΑΡΤΖΕΡΩΝ
Βρισκόταν στη συμβολή των οδών 1866 και Γιαννιτσών, βορειοανατολικά του Σωτήρος, πολύ κοντά στην κρήνη Bembo.
Ήταν ορθόδοξη εκκλησία, γνωστή ως Άγιος Ιωάννης των Μαρτζέρων, δηλαδή των εμπόρων, και ανήκε στην ομώνυμη συντεχνία. Στον χάρτη του Werdmüller αποτυπώνεται ως διμάρτυρος ναός.
Χτίστηκε τον 13ο αι. Αναφορές για την εκκλησία συναντούμε σε αρχειακές πηγές και νοταριακά έγγραφα. Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι: Ο Βιτόρε (Βίκτωρ) ο ζωγράφος ήταν εφημέριος στον Άγιο Ιωάννη των Μαρτζέρων το 1653 – 1654 και ασφαλώς αρκετά χρόνια πριν το 1653.
Στις 31/3/1623, ο Τζουάνες Παπαδόπουλος του ποτέ παπά Γεωργίου, παραχωρεί την εκκλησία του ονομαζομένη ο Μέγας Νικόλαος Ντεσεγάλε όπου είναι ομπρός εις την βρύσιν του Σαν Σαλβατόρ στη σχολή και αδελφότητα των εμπόρων (μερτζέρων).
Ο Άγιος Ιωάννης απαντάται μόνο στους καταλόγους V 54, VI (Werdmüller) 58 ως S. Zuane di merceri και VII (Coronelli) 33 ως S. Giovanni Gerasumi, Chiesa Greca.
Σε κάποιες πηγές συγχέεται με την Παναγία Κυρία Φανερωμένη του Σαλβαδόρου.
Η συντεχνία των μικρεμπόρων (Merceri), ιδρύθηκε το 1589 με απόφαση του Δούκα, μετά από αίτημα όλων των εμπόρων που είχαν καταστήματα στη nella piazza esterior του Χάνδακα. Προστάτης της συντεχνίας ήταν ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και στο αίτημά τους τα μέλη της συντεχνίας ανέφεραν ότι θα επισκεύαζαν την ομώνυμη εκκλησία, προκειμένου να γίνει έδρα τους. Ωστόσο, το 1623, με συμβολαιογραφική πράξη ο Ιωάννης Παπαδόπουλος τούς παραχώρησε την εκκλησία του Αγίου Νικόλαου Ντεσεγάλε που βρισκόταν στον βούργο, κοντά στη βρύση του Σωτήρα (κρήνη Μπέμπο). Το συμβόλαιο της παραχώρησης της εκκλησίας στη συντεχνία έθετε όρους που υποδηλώνουν την ύπαρξη κοιμητηρίου και γυναικωνίτη.
Επομένως, από τις αρχές του 17ου αι. και μετά, η συντεχνία είχε δύο εκκλησίες, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και τον Άγιο Νικόλαο. Ο Πρόδρομος υπήρχε πριν το 1589, αλλά χρειαζόταν επισκευές. Όπως αναφέραμε παραπάνω, στους καταλόγους των εκκλησιών που δημοσίευσε ο Gerola, η εκκλησία καταγράφεται μόνο στα τέλη του 17ου αι. ως Άγιος Ιωάννης των Μαρτζέρων και S. Juanne di Merceri. Αντίθετα, ο Άγιος Νικόλαος Ντεσεγάλε μαρτυρείται από την απογραφή του 1548 μέχρι την απογραφή του παπά Κομητά τον 17ο αι., στην οποία καταγράφεται ως Άγιος Νικόλαος των Μαρτζέρων.
Στο έγγραφο του 1623 αναφέρεται ότι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου βρισκόταν κοντά στο μοναστήρι του Σωτήρα αλλά, σύμφωνα με τον Werdmüller, στην ίδια θέση βρισκόταν και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Ο Gerola υποστήριξε ότι πρόκειται πιθανόν για μία εκκλησία με δύο κλίτη αφιερωμένα σε δύο Αγίους και ταυτίζει τον Άγιο Νικόλαο των μικρεμπόρων με τον Άγιο Νικόλαο Ντεσεγάλε και τη βρύση του San Salvatore με την κρήνη Bembo.
Παρόλα αυτά, στην απογραφή του 1655 μαρτυρούνται ως δύο ξεχωριστές εκκλησίες, ο San Juanne Battista di Merceri και ο San Nicolo Dessangal, που ανήκαν στη συντεχνία των μικρεμπόρων.
Μέλη της συντεχνίας ήταν οι μικρέμποροι της πόλης, είτε διέθεταν κατάστημα είτε πάγκο σε πλατεία, αλλά αναφέρονται ως μέλη και γνωστοί μεγαλέμποροι του Χάνδακα.
Όπως είχε υποσχεθεί η συντεχνία, στα τέλη του 16ου αι. προχώρησε στην επισκευή του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, γεγονός που αποδεικνύεται από παραγγελίες υλικών, όπως ασβέστη από την Τύλισσο κλπ. Μετά την κατάληψη του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, μέλη της συντεχνίας κατέφυγαν στη Ζάκυνθο μεταφέροντας κειμήλια και των δύο εκκλησιών του Αγίου Ιωάννη και του Αγίου Νικολάου.
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τη χρήση της εκκλησίας κατά την οθωμανική περίοδο. Κατά πληροφορίες, είχε μετατραπεί σε φούρνο, γνωστό ως φούρνος του Κοτρότσου. Σε έγγραφο του 1671 του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου αναφέρεται ως ερημωμένη και πιθανότατα καταστράφηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΙΝΗΣ
Καθολικό ορθόδοξης μονής αφιερωμένης στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Βρισκόταν κάτω από το εσωτερικό ανάχωμα του ευθύγραμμου τμήματος των τειχών (cortina), μεταξύ των προμαχώνων Vitturi και Ιησού, στην οδό Πεδιάδος, κοντά στο νότιο προπέτασμα του προμαχώνα Vitturi. Καταγράφεται στους καταλόγους ΙΙ 30, ΙΙΙ 25, IV 6, V 51, VI (Werdmüller) 48 ως S. Zuanne Cristofilina και VII (Coronelli) 6 ως S. Giovanni Christifilgina, Chiesa Greca. Πιθανόν ταυτίζεται με τον αρ. 29 στον κατάλογο Ι (1320μ.Χ.). Περιγραφή και διαστάσεις του μοναστηριού πληροφορούμαστε από τον Σπανάκη: Το μοναστήριον το λεγόμενον του Αγίου Ιωάννου Βαπτιστού μετά των περί αυτού οίκων και του περιαυλίου ή κοιμητηρίου του, το οποίον επί του παρόντος κατέχει ο παπάς Ιωάννης Τρίχας. Εις την Ν όψιν, την άνω της οδού της αγούσης προς τον Άγιον Αντώνιον έχει βήματα 23 και πόδας 1 ½, εις την Δ πλευράν βήματα 27, πόδας 2. Εις την Β πλευράν βήματα 22, πόδας 1. Εις την ανατολικήν βήματα 31, πόδας 1.
Μια καμάρα του ναού σωζόταν τουλάχιστον μέχρι το 1918 στον κήπο της οικίας ιδιοκτησίας Θεοδώρου Φλουρή.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ
Βρισκόταν στο τέλος της οδού Γιαμαλάκη, προς τη θάλασσα, στη θέση που λειτουργεί σήμερα δημοτικό σχολείο. Αναγράφεται στους καταλόγους II 20, V 55, VI (Werdmüller) 42 ως S. Zuanne Crisostomo και VII (Coronelli) 104 ως S. Gio. Grisostomo, Chiesa Greca.
Επί οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε σε τέμενος από τον Μπαλτά (αρχιαστυνόμο) Αχμέτ Αγά που αγόρασε τον ναό το 1670.
Το γνωστό ως Μπαλτά Αχμέτ Αγά Τζαμισί ή Μπαλτά Τζαμί, που έδωσε το όνομά του σε όλη τη γύρω συνοικία, κατεδαφίστηκε και στη θέση του κτίστηκε το Μποδοσάκειο σχολείο.
Σύμφωνα με τον Gerola, η εκκλησία κατά την παράδοση βρισκόταν στην οικία ιδιοκτησίας Ραμιλιεράκη, όπου βρέθηκαν οστά από το κοιμητήριό της.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΒΑΠΤΙΣΤΗΣ
Σε πολύ κακή κατάσταση διατηρείται σήμερα ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, καθολικό της ομώνυμης μονής που βρίσκεται στη συμβολή των οδών 1821 και Καρτερού (στην οδό των «Φαρμακείων» στην via dello spedale, την σημερινή 1821), στο εσωτερικό σύγχρονων καταστημάτων.
Τον συναντάμε στους καταλόγους IV 119, V 123, VI (Werdmüller) 73 ως S. Giovanni και VII (Coronelli) 36 ως S. Gio; Battista, Chiesa e Conv. de PP. di S. Francesco Osservanti.
O G. Gerola μας παρέδωσε την κάτοψη του ναού και στην περιγραφή του αναφέρει ότι διέκρινε κατά την επίσκεψή του εκεί μαρμάρινα διακοσμητικά αρχιτεκτονικά μέλη: Για την εκκλησία ως και για το μοναστήρι, που ανήκανε επίσης στους Minori Osservanti, μας λείπουν πληροφορίες. Ήτανε ίσως πιο αρχαία και απ’ τον Άγιο Φραγκίσκο γιατί αναφέρεται από τον 13ο αι. (σ’ αυτόν πραγματικά τάφηκαν οι δούκες Πέτρος Badoer (1271) και Πέτρος Emiliani). Όχι λιγότερο ελλιπείς είναι οι πληροφορίες που μας δίνουν οι κατόψεις και οι απόψεις της εκκλησίας αυτής, στις οποίες ο ναός μόλις σκιαγραφείται με σκίτσα ασήμαντα και στερημένα αξίας. Στη θέση της υψώνεται σήμερα το τζαμί του Μαχμούτ Αγά που, έστω μερικά, ανταποκρίνεται στην παλιά εκκλησία. Είναι δίκλιτη και χωρίζεται από 4 τόξα που στηρίζονται σε παραστάδες. Το βόρειο κλίτος στεγάζεται με κοινή ξύλινη στέγη με ψαλίδες που φαίνονται. Ο χώρος όμως που βρίσκεται ανατολικότερα στεγάζεται με θόλο κυλινδρικό. Το μεσημβρινό κλίτος στεγάζεται το μισό με στέγη δίκλινη και το άλλο μισό με 2 τρούλους χωρίς τύμπανο, που φαίνονται τουρκικοί. Ο μικρός μιναρές είναι χτισμένος πιθανόν εκεί που ήταν παλιά το καμπαναριό. Πόρτες και παράθυρα είναι καινούρια. Μέσα σε τόση φτώχια μόλις σώζονται μερικά κομμάτια μάρμαρα και ένας τάφος με στέμμα».
Περιγραφή του Αγίου Ιωάννη μας παραδίδει και ο Τζουάνες Παπαδόπουλος: Ο ναός του Αγίου Ιωάννη ήταν μικρός και με λίγους μοναχούς Φραγκισκανούς Τζοκολάντι. Έπαθε λίγες ζημιές επειδή ήταν μικρή και χαμηλή εκκλησία. Σ’ εκείνο το μέρος τον καιρό του καρναβαλιού αγωνίζονταν στην κουϊντάνα οι ιππότες. Ο εορτασμός των αποκριών συνεχίστηκε και στην πολιορκία. Σε εκείνες τις γκιόστρες τον καιρό της πολιορκίας 1664 πήρε μέρος και ο γιός μου.
Στην εφημερίδα Νέα Ελευθερία του 1902, το μνημείο περιγράφεται ως «παλιό σαράβαλο, το καζίνο του Χατζή Ντιχέμ». Κατά τη διάρκεια του Μεσοπόλεμου, το βόρειο τμήμα του στέγασε τον πρώτο βωβό κινηματογράφο της πόλης.
Από την εφημερίδα Ανόρθωση του 1931 αντλούμε την πληροφορία ότι χρησιμοποιείτο για τη στέγαση προσφυγικών οικογενειών και στη συνέχεια εκτέθηκε για ενοικίαση από τη ΔΑΠ (Υπηρεσία Ανταλλαξίμων κτημάτων). Κατά μια προφορική μαρτυρία της Ισμήνης Μιχ. Βλασάκη το 1959, για ένα διάστημα ο ναός είχε στεγάσει οθωμανικό σχολείο.
Μετά την αποχώρηση των Οθωμανών, κατέστη ανταλλάξιμος με αρ. Κτηματολογίου 3383 και πουλήθηκε στους αδελφούς Σεφέρογλου ή Σεφεριάδη. Το 1951 στέγαζε ξυλαποθήκη και διάφορα καταστήματα. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο βομβαρδίστηκε, με αποτέλεσμα να καταστραφεί σχεδόν ολόκληρο το βορειοανατολικό του τμήμα. Σε κάποια χρονική στιγμή προστέθηκε ξύλινο μεσοπάτωμα που τώρα έχει καλυφθεί με ψευδοροφές.
Σήμερα, το νότιο κλίτος σώζεται ολόκληρο. Διακρίνονται τα ξύλινα ζευκτά της στέγης, τα τόξα και ο ένας τρούλος, ενώ ο δεύτερος στέκει ημιερειπωμένος. Μέχρι πρόσφατα, στο μνημείο στεγάζονταν δύο καταστήματα με είδη ένδυσης και ένα κατάστημα ηλεκτρικών ειδών. Σήμερα στέκει εγκαταλελειμμένο και σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης.
