Της Γιούλης Ιεραπετριτάκη *
Σύμβολο ευγονίας και αθανασίας το δέντρο κατέχει κυρίαρχη θέση στους κοσμογονικούς μύθους της ανθρωπότητας . Η θέση του μάλιστα στην υψηλότερη βαθμίδα της κλίμακας αξιών και λατρείας ,είναι ο ύπατος βαθμός ιερότητας, με την οποία ο αρχέγονος άνθρωπος περιβάλλει το δέντρο και ολόκληρη την Δημιουργία .
Η μυθική σκέψη –σκέψη ολιστική -προσεγγίζει το φαινόμενο της ζωής ως αδιάσπαστη ενότητα και τοποθετεί το δέντρο στην οριακή ζώνη ανάμεσα στο φυτικό και το ζωϊκό κόσμο, άρα κοντά στο θεϊκό .Οι ομοιότητες του δέντρου με τον άνθρωπο εντυπωσιάζουν ,όσο και οι διαφορές του. Μεγαλώνει κι αυτό χρόνο με το χρόνο το ανάστημά του ·οι χυμοί που διατρέχουν τον κορμό και τα κλαδιά του δέντρου είναι ότι το αίμα που ρέει στα ανθρώπινα μέλη .Τα φύλλα όταν τα διαπερνά ο άνεμος –ο ίδιος αέρας που ζωντανεύει τον λόγο μέσα στο ανθρώπινο στήθος , θροϊζουν μουρμουρητά παράξενα ,ομιλίες σαν από στόματα ανθρώπινα, λόγια χρησμικά .
Κινεί κι αυτό τα κλαδιά του όπως τα ζώα κινούν τα μέλη τους· κι αν το ίδιο δεν μπορεί να κινηθεί , αυτό μοιάζει επουσιώδες αφού έτσι ακίνητο το δέντρο, μπορεί να μεγαλώνει ,να ριζώνει στη γη , να μετέχει στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου ,της διαρκούς φθοράς και αναγέννησης , δηλαδή της αθανασίας· προνόμιο αδιανόητο για τον άνθρωπο , σχεδόν θεϊκό ! (Κωστής Γιούργος «Το δέντρο στην ελληνική μυθολογία» ,Καθημερινή- Επτά Ημέρες,30/11/2003)
Η ιδέα ότι το δέντρο ανήκει στην αμφίβολη και υποβλητική σφαίρα ύπαρξης ανάμεσα στον κόσμο των έμψυχων και στον φυσικό κόσμο , ανάγεται στις λατρείες του προϊστορικού Αιγαίου ,όπου το δέντρο κατέχει στοιχειακή θέση : Το Δέντρο είναι ο Κόσμος ,ο Κόσμος είναι Δέντρο .
Ήταν ήδη αρχαία όταν ,στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ ο ποιητής Καλλίμαχος στον ύμνο προς την θεά Δήμητρα ,αναφέρει τον μύθο του Ερυσίχθονα που παραβιάζει το ιερό άλσος της θεάς και κόβει τα προστατευμένα δέντρα . Ο μύθος αυτός που με πλήθος παραλλαγές, συναντάται σε όλους τους λαούς και σε όλες τις εποχές , δεν αποσκοπεί μόνο στο να συνετίσει , όσο στο να μεταφέρει το αρχέγονο δέος και τον επιβαλλόμενο σεβασμό ,σ΄αυτό το ξεχωριστό δημιούργημα τη φύσης.
Οι πρώτοι τόποι λατρείας των θεών ήταν τα άλση οι δρυμώνες οι πλαταμώνες, οι πηγές, τα ποτάμια ως τόποι εκδήλωσης του θείου και όπως ήταν φυσικό , η προστασία τους από την αλόγιστη χρήση και την κακοποίηση από τον άνθρωπο , ήρθε ως θρησκευτική επιταγή . Οι μαρτυρίες φυτικής επιφάνειας είναι πάμπολλες και πολλαπλασιάζονται τόσο στα κλασσικά όσο στα ελληνιστικά χρόνια .
Οι μινωϊκές παραστάσεις δενδρολατρείας πάνω στα περίφημα μινωικά και μυκηναϊκά δαχτυλίδια ,με έξοχες σκηνές θεοφάνειας δηλαδή της έλευσης θεοτήτων στον ορατό κόσμο που καθοσιώνουν και γονιμοποιούν τη φύση ,μιλούν εύγλωττα γι αυτές τις πεποιθήσεις του αρχαϊκού ανθρώπου .
Στην ελληνική λαϊκή παράδοση υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα ιερών δέντρων . Η πλειοψηφία τους βρίσκεται κοντά σε νερά, αφού χωρίς το ζωογόνο ύδωρ , ζωή δεν υπάρχει . Ας θυμηθούμε το πλατάνι της Γόρτυνας , δίπλα στον ποταμό Ληθαίο όπου ο Δίας μεταμορφωμένος σε λευκό ταύρο ενώθηκε με την Ευρώπη την κόρη του Αγήνορα , σύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους της μινωϊκής Κρήτης
Για την αντοχή αυτών των αρχέγονων πεποιθήσεων μιλούν μέχρι σήμερα τα αφιερώματα των σύγχρονων πιστών ,η πελώρια ιαματική δρύς στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στα Απεζανά, η Ροδιά στο μοναστήρι της Αγκαράθου , οι μηλίτσες του Κόφινα στο όρος ΄Ιδη , η Αγία Μυρτιά ,στο βυζαντινό μοναστήρι της Παλιανής ,όπου μέσα από τους κλάδους του ιερού δέντρου εμφανίζεται η Θεοτόκοςόπως μαρτυρεί και η σύγχρονη ασματική ακολουθία της « Η Εικών σου η άχραντος την μυρσίνην οικήσασα ταύτην εχαρίτωσε πολλλοίς θαύμασιν» .
Ν.Ψυλλάκης «Δενδρολατρεία και θεοφάνεια»,Καθημερινή ,Επτά Ημέρες30/11/203
Απομεινάρι αυτής της παμπάλαιας εποχής και ο μεγαλειώδης πλάτανος στο Κράσι Πεδιάδος. Φορτισμένος με τους θρύλους και τις παραδόσεις αιώνων , ενσαρκώνει το «πνεύμα του τόπου» της ευρύτερης περιοχής .
Μπορεί να μην έχουμε αναφορές για λατρευτικά έθιμα προς το δέντρο , αλλά γνωρίζοντας ότι αποτελεί το σπουδαιότερο φυσικό πόρο της περιοχής από τον οποίο εξαρτάται η ευημερία του τόπου, ανακαλύπτοντας στις τοπικές μαρτυρίες ,στη λαϊκή μούσα και στην ποίηση σύγχρονων ποιητών σπουδαία πολιτιστικά στοιχεία για τη γενεαλογία του δέντρου συνειδητοποιούμε πως έχουμε να κάνουμε με το κατ΄εξοχήν δέντρο της ζωής , που δόθηκε ως δώρο από τον ίδιο τον Θεό όπως μας διηγείται στην ποιητική του Συλλογή “Δίφορα “ο ποιητάρης της Κρήτης Κωστής Φραγκούλης που με εικόνες παρμένες από το αλβφαβητάρι της Φύσης και της τοπικής παράδοσης , μας δίδει πολύτιμες μαρτυρίες για τη γενεαλογία το δέντρου « … εκειά κοντά με φύτεψε με τη δεξά ντου χέρα ,ο παντοδύναμος θεός το τόπο να δροσίζω , δίπλα στο κεφαλόβρυσο που τρέχει μέρα νύχτα -κι οι ρίζες μου χωστήκανε στα σπλάχνα της Σελένας · και βύζαξα το γάλα τζη , κι ήπια τη δύναμη τζη · και θράφηκα κι αντρειεύτηκα και μπόρες δε φοβούμαι ·μηδέ βροχές μηδέ , μηδέ βαρύ χαλάζι ( …)
Ριζωμένος βαθιά στη γη , ως «σιωπηλός μάρτυρας» των αιώνων ,θα «ζήσει» τα «μεγάλα και τα μικρά δράματα» του πολύπαθου τόπου και των ανθρώπων που τον κατοίκησαν στο πέρασμα του χρόνου ( …) και δόξες είδα και και τιμές κι αφανισμούς κι αντάρες ·
κι όλους τση γης τσοι δυνατούς του κόσμου τα μιλλέτια που΄θελα ν΄ αφεντέψουνε τση Κρήτης το Ρηγάτο .
Είδα τω Φράγκω κάτεργα ,τω Τούρκω μπαϊράκια , Σαρακηνούς να με πατούν , τσοι τόπους να κουρσεύουν ·
Το Νικηφόρο το Φωκά με το βαρύ φουσάτο ,
να ξαναφέρνει τα Σταυρό, με το σπαθί στη χέρα·
να ξαναχτίζει τσ΄εκκλησιές και να κρεμά καμπάνες…»
Κι όταν η λευτεριά ξανάρθε και ο κόσμος ειρήνεψε, ο πλάτανος θαλερός ακόμη στο απέριττο φως του κρητικού τοπίου , ωσάν το γέρο τον παππού με τα ΄γγονάκια γύρω που παραμύθια του ζητούν να τως επεί και νάκλια, θα τους υποδεχτεί συφάμελους γύρω από τη στη ρίζα , κάτω από τους ρωμαλέους του κλώνους για να συνεχίσουν τον αιώνιο θρύλο !
Τοπία της μνήμης και πολιτισμού που εντυπώθηκαν στην ψυχή αλλά κα το έργο μεγάλων δημιουργών ,όπως του φυσιοκράτη ρομαντικού Καζαντζάκη , ως αιώνιες μαρτυρίες για τη μαγεία που ασκούσε επάνω τους ,το ειδυλλιακό τοπίο στο Κράσι .
«Σφαλνώ τα μάτια .ξανάρχεται η νιότη ,ξαναδένει εντός μου η αρμονία Ξαναπερνούν από μπροστά μου τ΄ακρογιάλια ,τα βουνά με τα χωριά με τις ισκιωμένες πλατείες ,με τον πλάτανο ,το νερό που τρέχει ,με τα πεζούλια γύρα και τους γέρους να κάθουνται ακουμπισμένοι στα ραβδιά τους και κουβεντιάζουν ήσυχα ,τα ίδια και τα ίδια , τόσα χρόνια ,τόσους αιώνες κι ο αγέρας γύρα τους κι από πάνω τους είναι αιώνιος .»
Αναφορά στον Γκρέκο εκδ.Ε.Καζαντζάκη , σελ.21
Το εξαίσιο φυσικό περιβάλλον που σημαδεύεται από την επιβλητική παρουσία του υπεραιωνόβιου πλάτανου αποθησαυρίζεται στο βιβλίο της Έλλης Αλεξίου όπου περιγράφει με νοσταλγία τα καλοκαίρια του Μεσοπολέμου 1911-1912 στο χωριό των παππούδων της ,το Κράσι και τις αλησμόνητες στιγμές που έζησε παρέα με την πρωτοπορία της ελληνικής διανόησης Ν.Καζαντζάκη ,Κ.Βάρναλη ,Μ. Αυγέρη και τ΄αδέλφια της ,Γαλάτεια και Λευτέρη Αλεξίου « Εκεί ,κάτω από τον πελώριο πλάτανο κοντά στις βρύσες με τις καμάρες και τη θολωτή δεξαμενή η Έλλη διάβαζε στην ηρακλειώτικη συντροφιά των συγγενών και φίλων κομμάτια από το βιβλίο που έγραφε «Το Γ΄Χριστιανικό Παρθεναγωγείο» κι άλλοτε πάλι χαμηλά στο κέντρο του χωριού κάτω από την παππούδικη καρυδιά φυτεμένη λέγανε από τη θειά Μαριγώ την Καλλέργαινα».
Π.Κανελλόπουλου «Έλλη Αλεξίου» ,Μικρό Αφιερωμα εκδοσεις Καστανιώτη
Τη μαγευτική εικόνα των νερών και του μεγάλου Δέντρου των βιωματικών τοπίων της νιότης στο Κράσι , ζωντανεύουν και οι στίχοι του Στυλιανού Αλεξίου , σπουδαίου λόγιου και άξιου συνεχιστή της μεγάλης πνευματικής παράδοσης της οικογένειας Αλεξίου , που έλκει την καταγωγή της από το Κράσι Πεδιάδος .
«Με τ΄άλογα όλοι στο πανηγύρι .
στο μονοπάτι μύλοι στο Σελί
κι άρτος στης Κεράς το μοναστήρι .
Και τις νύχτες στον πλάτανο στο Κράσι
· φεγγάρι και τραγούδι των νερών
και μιας σκλώπας η βαθειά φωνή μονάχη .»
Στυλιανός Αλεξίου «Στίχοι επιστροφής» Εκδόσεις Στιγμή 2012
Η ανακήρυξή τουΔέντρου σε Μνημείο της Φύσης από το 2011 ως πολύτιμο τεκμήριο φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς ,ήταν το επιστέγασμα μιας επίπονης προσπάθειας που ξεκίνησε το 2006 στην οποία συμμετείχαν οι κάτοικοι της περιοχής, ευαισθητοποιημένοι,ενεργοί πολίτες απ΄όλη την Ελλάδα , λάτρεις της ευρύτερης προστατευόμενης περιοχής ΝATURA 2000 .
Μαζί με τις παρακείμενες θολωτές κρήνες, από τα σπουδαιότερα δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα
συγκροτούν ένα μοναδικό και ανεπανάληπτο αγροτικό – πολιτιστικό τοπίο της Μεσογείου που οφείλουμε να διαφυλάξουμε ως αγαθό αναντικατάστατο ,και να παραδώσουμε στις γεννιές του μέλλοντος γ ,γεγονός που προϋποθέτει σεβασμό εις το διηνεκές προς τον “πατριάρχη των πλατάνων” που η μητέρα Φύση, κληροδότησε στον τόπο μας .
Ενόψη μάλιστα της κλιματικής αλλαγής που απειλεί τη βιοποικιλότητα της ανατολικής Κρήτης , επιτακτική ανάγκη ο μνημειακός πλάτανος στο Κράσι , να τεθεί σε καθεστώς μόνιμης παρακολούθησης και προστασίας και όχι χώρος επιχειρηματικών δραστηριοτήτων που θέτουν σε διακινδύνευση την υπόσταση του δέντρου .Τα μνημειακά δέντρα άλλωστε, παρέχουν το ιδανικό πλαίσιο υπαίθριας μάθησης και δράσεων πολιτισμού με στόχο την ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέματα φυσικού περιβάλλοντος και βιώσιμης ανάπτυξης ενώ ταυτόχρονα θα συμβάλουν στην καλλιέργεια μιας περιβαλλοντικής ηθικής με βασικό αξίωμα ότι η διατήρηση της Φύσης είναι προϋπόθεση για την ίδια την ύπαρξή μας !
Η περίοδος της απρόσωπης ανευθυνότητας έληξε .
Ήρθε ο καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι είναι σημαντικότερο για τις μελλοντικές γενιές να βιώσουν όλα εκείνα τα μικρά και μεγάλα «θαύματα» που εκτυλίσσονται κάτω από την κομοστέγη των μεγάλων δέντρων, με τα χιλιάδες είδη ζωής που φιλοξενούνται ,μεταφεροντας μνήμες και πληροφορίες ,εμπλουτίζοντας σε νοήμα το πνεύμα και τις αισθήσεις του σύγχρονου ανθρώπου .
Και ποιος ξέρει , ίσως κάποια μέρα όταν αποκωδικοποιηθεί η γλώσσα των δέντρων , να μας δοθεί πολύτιμο υλικό για περισσότερες γνώσεις γύρω από τα μυστηρια της αρχέγονης φύσης .
Μέχρι τότε όμως, ας αγκαλιάσουμε το δέντρο μας με τη στοργή και τον θαυμασμό που του πρέπει !
*Γιούλη Ιεραπετριτάκη , ιστορικός – αρχαιολόγος,
πρόεδρος Συλλόγου «Απανταχού Κρασανών & Φίλων»