(στην κεντρική φωτο το μνημείο των εκτελεσθέντων και οι γυναίκες των θυμάτων στο ίδιο σημείο)
Δευτέρα μέρα ήτανε η μαυροαραχνιασμένη πούκαψαν τη Δαμάστα μας την πενταπλουμισμένη
Η καταστροφή της Δαμάστας θεωρείται ως μια από της μεγαλύτερες σφαγές των Ναζιστικών στρατευμάτων στα χωριά της Κρήτης. Εξελίχτηκε στις 21 Αυγούστου 1944 και προκάλεσε την ολοσχερή σχεδόν ισοπέδωση του οικισμού και την εκτέλεση 30 ανδρών από τους μάχιμους Δαμαστιανούς.
Το ολοκαύτωμα της Δαμάστας πραγματοποιήθηκε σε αντίποινα του γερμανικού στρατού κατοχής προς τους κατοίκους του χωριού, οι οποίοι αν και γνώριζαν δεν κατήγγειλαν στις γερμανικές αρχές το προηγηθέν σαμποτάζ των ανταρτών εις βάρος του κατοχικού στρατού, το οποίο έμεινε στην ιστορία ως “Σαμποτάζ της Δαμάστας”.
Το σαμποτάζ της Δαμάστας που οργανώθηκε από ομάδα Κρητών ανταρτών με τη συνεργασία των συμμάχων, πραγματοποιήθηκε στις 8 Αυγούστου 1944, υπό την καθοδήγηση του βρετανού Λοχαγού Μπιλ Μος. Προέβλεπε την επίθεση στο Γερμανικό ταχυδρομικό αυτοκίνητο που περνούσε κάθε μέρα από το χωριό κατευθυνόμενο προς Χανιά και συνοδευόμενο από τεθωρακισμένο όχημα και μεγάλο αριθμό Γερμανών στρατιωτών. Η ενέδρα στήθηκε ένα χιλιόμετρο μετά από το χωριό και τη στιγμή της διέλευσης του γερμανικού τμήματος οι αντάρτες επιτέθηκαν και εξολόθρευσαν τους Γερμανούς.
Μετά από 2 ημέρες έφθασε στη Δαμάστα γερμανοϊταλική δύναμη 100 στρατιωτών, η οποία καθησύχαζε πάντως του κατοίκους ότι δεν έχουν να φοβηθούν τίποτα. Αρκετές ημέρες όμως αργότερα η Δαμάστα κατακλείστηκε από 500 ακόμη γερμανούς οι οποίοι κύκλωσαν το χωριό. Την επομένη ημέρα στις 21 Αυγούστου 1944 συγκέντρωσαν τον πληθυσμό στην πλατεία και διαχώρισαν τους άντρες από τα γυναικόπαιδα. Από τους μάχιμους άντρες του χωριού επέλεξαν 30, τους οποίους εκτέλεσαν ομαδικά στη θέση Κερατίδι, λίγο έξω από το χωριό.
Οι υπόλοιποι άντρες κρατήθηκαν αιχμάλωτοι και τα γυναικόπαιδα απομακρύνθηκαν σε άλλα χωριά, ενώ το σύνολο σχεδόν των οικιών τη Δαμάστας πυρπολύθηκαν και κατεδαφίστηκαν. Το Μάρτιο του 2000 η Ελληνική Πολιτεία, αναγνωρίζοντας την θυσία του χωριού, ανακήρυξε, με Προεδρικό Διάταγμα, τη Δαμάστα ως μαρτυρικό χωριό.
Ένα κυπαρίσσι για κάθε παλικάρι
Λίγο πριν τη Δαμάστα, υπάρχει σηματοδοτημένος δρόμος αριστερά, που οδηγεί στο Κερατίδι. Σε ένα ύψωμα ανατολικά της Δαμάστας, βρίσκεται το μνημείο και οι τάφοι των εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς Δαμαστιανών. Στο σημείο αυτό, που τώρα είναι περιφραγμένο και δασωμένο με κυπαρίσσια, έγινε η εκτέλεση. Φυτεύτηκαν 30 κυπαρίσσια ένα για κάθε παλικάρι που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς.
Το σαμποτάζ της Δαμάστας οργανώθηκε και εκτελέστηκε από ομάδα Ανωγειανών ανταρτών, στην οποία συμμετείχαν έξι Ρώσοι στρατιώτες. Επικεφαλής και εμπνευστής της επιχείρησης ήταν ο φιλόδοξος Άγγλος λοχαγός Μπιλ Μος, που είχε πάρει μέρος και στην απαγωγή του Κράιπε.
Κάθε πρωί στις 8-9, περνούσε από τη Δαμάστα, κατευθυνόμενο από το Ηράκλειο στα Χανιά, ένα φορτηγό με το ταχυδρομείο, το οποίο συνοδευόταν από 30 οπλισμένους Γερμανούς στρατιώτες και από ένα τεθωρακισμένο όχημα με μυδράλιο. Το μπλόκο στήθηκε ένα χιλιόμετρο δυτικά της Δαμάστας. Οι αντάρτες επιτέθηκαν, σκότωσαν αρκετούς Γερμανούς και εξαφανίστηκαν, με απώλειες ένα νεκρό (από την ομάδα των Ρώσων) και δυο τραυματίες.
Οι Γερμανοί θεώρησαν ότι οι κάτοικοι του χωριού ήταν συνεργοί, επειδή δεν μίλησαν για να παρεμποδιστεί το σαμποτάζ και σε αντίποινα, στις 21 Αυγούστου 1944, διάλεξαν τους 30 πιο «μάχιμους» άνδρες του χωριού και τους εκτέλεσαν στο Κερατίδι. Η Δαμάστα εκκενώθηκε.
Εκτελεσθέντες στο Κερατίδι
Κλίνης Γεώργιος του Νικολάου
Κουγιουμουτζάκης Ανδρέας του Εμμανουήλ
Κουγιουμουτζάκης Κων/νος του Εμμανουήλ
Κουγιουμουτζάκης Γεώργιος του Εμμανουήλ (αδέλφια)
Κουντούρης Εμμανουήλ του Σταύρου
Κουντούρης Νικόλαος του Δημητρίου
Κρουσανιωτάκης Ιωάννης του Γεωργίου
Κρουσανιωτάκης Ιωάννης του Νικολάου
Λιαδάκης Ιωάννης του Εμμανουήλ
Λιαδάκης Κων/νος του Χρήστου
Μαρούσης Γεώργιος του Δημητρίοιυ
Μαυράκης Εμμανουήλ του Στυλιανού
Μαυράκης Νικόλαος του Αλέξανδρου
Μουντουφάρης Γεώργιος του Εμμανουήλ
Μουντουφάρης Ματθαίος του Παναγιώτου
Νικολουδάκης Χαρίδημος του Σωτηρίου
Νικολουδάκης Γεώργιος του Βασιλείου
Παπαδάκης Αναστάσιος του Βασιλείου
Περάκης Νικόλαος του Στυλιανού
Σαρρής Αριστόδημος του Κων/νου
Σαρρής Γεώργιος του Δημητρίου
Σαρρής Γεώργιος του Νικολάου
Σαρρής Ευάγγελος του Γεωργίου
Σαρρής Ιωάννης του Γεωργίου (αδέλφια)
Σαρρής Μιχαήλ του Δημητρίου
Στρατιδάκης Γεώργιος του Αντωνίου
Στρατιδάκης Ιωάννης του Αντωνίου (αδέλφια)
Τριγώνης Εμμανουήλ του Στυλιανού
Τριγώνης Ιωάννης του Γεωργίου
Τριγώνης Ματθαίος του Γεωργίου.
H καταστροφή της Δαμάστας 21 Αυγούστου 1944
έμμετρο ,Του Νικολάου Χανδράκη, συν/χου δασκάλου
Κάθε πρωί με το δροσιό που ανοίγει το λουλούδι.
Αφουγκραστείτε να σας πω λυπητερό τραγούδι.
Τραγούδι να το μάθετε τραγούδι να το λέτε
και της Δαμάστας το χωριό να κάθεστε να κλαίτε.
Αντάρτες κατεβήκανε στο Δαμαστό το λένε
και σαμποτάζ εκάμανε στους Γερμανούς που φταίνε.
Μετά ημέρες τέσσερις λίαν πρωί ξυπνούμε
και στο χωριό μας Γερμανούς πάρα πολλούς θωρούμε.
Και διαταγή εδώκανε όλοι να κατεβούμε
γρήγορα στον αμαξωτό που θέλουν να μας πούνε.
Κι αφού μας εμαζώξανε εις το χωριό εμπήκαν
εκάμανε την έρευνα τίποτε δεν ευρήκαν.
Αμέσως εφωνάξανε ό,τι έχει ο καθένας
να φάμε και να φύγομε δεν βλάπτομε κανένα.
Εφάγανε και φύγανε. Χωρίς αμφιβολία
δε θα μας κάμουν τίποτα δεν έχομε αιτία.
Το βράδυ πάλι εγύρισαν και στο χωριό καθίσαν
και με μεγάλη υπομονή το μπλόκο μας εστήσαν.
Εις το χωριό καθίσανε μια δεκαριά ημέρες
και μέσα, εφωνάζανε στους νέους και στις νέες.
Μη φεύγετε από το χωριό, για τʼ όσους και να βρούμε
μακριά απʼ έξω απʼ το χωριό αντάρτες θα τους πούμε.
Χρόνια σαράντα τέσσερα και χίλια εννιακόσια
ήταν που οι Γερμανοί μας εξεθεμελιώσα.
Εικοσιμία τʼ Αύγουστου που νάθελα μη σώσει
εκείνη ημέρα το πρωί και να μην ξημερώσει.
Δευτέρα μέρα ήτανε η μαυροαραχνιασμένη
πούκαψαν τη Δαμάστα μας την πενταπλουμισμένη.
Ακόμα αξημέρωτα στους δρόμους εφωνάζαν
πάρετε δυο μερώ τροφή σας φτάνει μια για πάντα.
Τις πόρτες τα παράθυρα με πέτρες τα χτυπούσαν
γρήγορα κάτω, γρήγορα, μας εκακοποιούσαν.
Γρήγορα σας φωνάζομε μη μας αργοπορείτε
και όλα αυτά που έχετε εδώ θα μας τʼ αφήστε.
Κι αφού μας εμαζώξανε άνδρες γυναίκες χώρια
άρχισαν κλάμα τα παιδιά οι γυναίκες μοιρολόγια.
Τους άνδρες τους εβάλανε σε μια μεγάλη μάντρα
κι αμέσως ξεδιαλέξανε τριάντα παλικάρια.
Κι από τους διαλεχτούς αυτούς τους δεκαπέντε παίρνουν
στʼ αμάξι τους εβάλανε σʼ ένα βουνό πηγαίνουν.
Κι ευθύς τʼ αμάξι γύρισε και εις το Κερατίδι
πήγαν και τσʼ άλλους τους μισούς οι λυσσασμένοι σκύλοι.
Εκεί τους εκτελέσανε μετά τους παρετάνε
άταφους μες στην ερημιά οι σκύλοι να τους φάνε.
Μετά τʼ αμάξια γύρισαν κι όλους τους άλλους παίρνουν
και στα συρματοπλέγματα γρήγορα τους πηγαίνουν.
Δαμάστα μου όμορφο χωριό τίποτε δεν σʼ αφήσαν
τις πέτρες και τα χώματα κι εκείνα τα μαυρίσαν.
Μα τα καλά που έχασες δεν μας στενοχωρούνε
τα παλικάρια που ʽχασες θα κλαίμε ώστε να ζούμε.
Τριάντα τρία θύματα από το σαμποτάζι
είχες χωριό μου όμορφο που ήταν ένα χάζι.
Ητανε όλοι νέικοι κι όμορφα παλικάρια
ήταν απʼ όλο το χωριό τα πιο καλά βλαστάρια.
Ητανε και εγγράμματοι ήταν και παντρεμένοι
ήτανε και ελεύθεροι και αρραβωνιασμένοι.
Απʼ της Δαμάστας το χωριό ξένοι μου σαν περνάτε
παρακαλώ το χώμα της μην το βαροπατάτε.
Γιατί είναι χώματα ιερά χιλιοβασανισμένα
και με μαρτύρων αίματα περίσσια ποτισμένα.
Μόνο λιβάνι πάρετε και κάφτε στα μνημεία
και πέστε μεσʼ απʼ την ψυχή Η μνήμη σας αιωνία
