Από το Νόμο 104/73 της Χούντας έως την έναρξη του 2020 εν καιρώ Δημοκρατίας (;)
Επιμέλεια κειμένου
Εμμανουήλ Λ. Πασπαράκης*
Ακούσια νοσηλεία στην Ψυχιατρική
Σε μία σημαντική έκθεση για την παγκόσμια υγεία που εξέδωσε το 2001 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρονται τα εξής:
– ένας στους τέσσερις ανθρώπους θα επηρεαστεί σε κάποιο σημείο της ζωής του από κάποια ψυχική ή νευρολογική διαταραχή,
– 450 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο πάσχουν από τέτοιους παράγοντες, καθιστώντας τις ψυχικές διαταραχές τις συχνότερες αιτίες κακής υγείας παγκοσμίως.
Η ακούσια νοσηλεία του ψυχικά ασθενούς είναι ένα θεσμός διαχρονικά ταυτισμένος με τον εγκλεισμό σε κάποιο ψυχιατρικό ίδρυμα. Προκειμένου να εντοπίσουμε τις ιστορικές απαρχές της, θα πρέπει να ανατρέξουμε αρκετά πίσω στο χρόνο και συγκεκριμένα στα μέσα περίπου του 17ου αιώνα, όταν στη δυτική Ευρώπη διατυπώθηκε για πρώτη φορά σαν ανάγκη η απομάκρυνση ασθενών με ψυχιατρικό νόσημα (σημείωση: τροποποίηση σε σχέση με τη βιβλιογραφική αναφορά) από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο και ο αναγκαστικός εγκλεισμός τους σε κρατικά ιδρύματα (1).
Πρώτος νόμος (1862)
Η «μετεμφύτευση»της ευρωπαϊκής ψυχιατρικής στην Ελλάδα ξεκίνησε το 1862, οπότε τις ρίζες της θα βρούμε στην εποχή της βασιλείας του Όθωνα και σε μία νομοθετική πρωτοβουλία του ίδιου του βασιλιά για την ίδρυση ενός ψυχιατρείου στην Αίγινα. Το ψυχιατρείο της Αίγινας δεν λειτούργησε ποτέ (το κτήριο χρησιμοποιήθηκε αργότερα ως φυλακή) και ο Όθωνας στο μεταξύ εκθρονίστηκε. Ωστόσο στις 22-3-1862 η ελληνική βουλή ψηφίζει παμψηφεί το πρώτο νομοθέτημα του ελληνικού κράτους σχετικά με την ψυχική ασθένεια. Ο νόμος του 1862 ίσχυσε για περισσότερο από έναν αιώνα για να αντικατασταθεί τελικά τον Αύγουστο του 1973 από το ΝΔ 104/1973 «Περί ψυχικής υγιεινής και περιθάλψεως των ψυχικώς πασχόντων» της δικτατορίας των συνταγματαρχών και τις εκτελεστικές υπουργικές αποφάσεις που εκδόθηκαν κατ’ εξουσιοδότησή του για τη ρύθμιση ορισμένων ειδικότερων ζητημάτων (1).
Δεύτερος νόμος (1973)
Ο δεύτερος νόμος του ελληνικού κράτους για την ψυχική υγεία (ΝΔ 104/1973) θεσπίστηκε στη σκιά της αποτυχίας των φρενοκομείων και επέφερε ομολογουμένως αλλαγές επί τα χείρω στη θέση των ασθενών. Το ΝΔ 104/73 και οι εκτελεστικές του αποφάσεις έφεραν την ελληνική ψυχιατρική βήματα πίσω ακόμα και σε σχέση με το νόμο του 1862 και την εποχή της παραδοσιακής ψυχιατρικής. Η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς σε ανώτατο χρονικό όριο νοσηλείας οδήγησε στην πράξη σε χρονικά απροσδιόριστες στερήσεις της ελευθερίας των ατόμων και στην μετατροπή των ψυχιατρικών νοσοκομείων σε ασυλικές μονάδες φύλαξης. Έννοιες ακαθόριστου φρονηματικού περιεχομένου όπως αυτές της επικινδυνότητας, της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, της κοινωνικής βιωσιμότητας που χρησιμοποιούνταν κατά κόρον άφησαν ανοικτό ένα τεράστιο πεδίο αυθαιρεσιών για τους αρμόδιους ψυχιάτρους, οι οποίοι σε συνδυασμό με την παντελή έλλειψη δικαιωμάτων και δικαστικής προστασίας των ασθενών αναδείχθηκαν στην ουσία σε μία ανέλεγκτη υπερεξουσία, από την οποία εξαρτιόνταν σε πολύ μεγάλο βαθμό η ζωή και η ελευθερία των ψυχικά ασθενών. Η αντιμετώπιση των ασθενών ως υποκειμένων εκτός δικαίου και η απουσία εγγυήσεων συνυφασμένων με την έννοια του κράτους δικαίου οδήγησε σταδιακά με την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη θεώρηση ότι οι σχετικές διατάξεις βρίσκονταν εκτός των ορίων του Συντάγματος και της Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1).
Τρίτος νόμος (1992)
Ο ν. 2071/1992, ο οποίος ψηφίστηκε επί Υπουργίας κου Γεωργίου Σούρλα, χορήγησε για πρώτη φορά σημαντικά δικαιώματα στους ψυχικά πάσχοντες, αλλά εξακολουθεί 27 χρόνια μετά την ψήφισή του να παραμένει ως προς τις προβλέψεις του αυτές κενό γράμμα (1).
Η κατοχύρωση της ακούσιας ψυχιατρικής νοσηλείας ως επιστημονικά αποδεκτής, χρήσιμης παρέμβασης προϋποθέτει τη διασφάλιση ότι αυτή διεκπεραιώνεται με τρόπο που περιορίζει όσο το δυνατόν την καταχρηστική άσκησή της εις βάρος των νοσηλευόμενων ασθενών. Από αυτήν την άποψη ο ισχύων στην Ελλάδα νόμος 2071/92 (άρθρα 94–100) απετέλεσε μια σημαντική πρόοδο σε σχέση με τα προηγουμένως ισχύοντα δεδομένου ότι εμπλέκει στη διαδικασία λήψης της σχετικής απόφασης εκτός από τους ψυχιάτρους και τις εισαγγελικές αρχές, την ανεξάρτητη δικαστική εξουσία (2).
Δυστυχώς, το πνεύμα του νόμου παραβιάζεται στην πράξη με διάφορους τρόπους. Συχνά, η λήψη της δικαστικής απόφασης καθυστερεί πολλές ημέρες ή και εβδομάδες μετά την έναρξη της ακούσιας νοσηλείας και η διαδικασία είναι τυπική και διαρκεί ελάχιστα. Διαβάζεται και εγκρίνεται η γνωμάτευση των ιατρών που προτείνουν την ακούσια νοσηλεία. Ο ενδιαφερόμενος ασθενής κατά κανόνα είναι απών και δεν αντιπροσωπεύεται είτε διότι η έδρα του δικαστηρίου είναι μακριά από το νοσοκομείο στο οποίο αυτός νοσηλεύεται, είτε διότι οι θεράποντες ψυχίατροι γνωματεύουν (όχι πάντα δικαιολογημένα) ότι δεν είναι σε θέση να παραστεί στη δίκη (2).
Έκθεση της ανεξάρτητης αρχής του Συνηγόρου του Πολίτη (2007)
Η έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη (3), βασιζόμενη στην εξέταση 179 περιπτώσεων ακούσιας νοσηλείας το έτος 2007 ανέδειξε τα προβλήµατα της εφαρµογής των διατάξεων του Ν. 2071/92 που αφορούν στον ακούσιο εγκλεισµό ψυχικά ασθενών και έχουν ως αποτέλεσµα την αναποτελεσµατική προστασία των δικαιωµάτων των ψυχικά πασχόντων. Ειδικότερα, διαπιστώθηκαν ως συμπεράσματα τα ακόλουθα ως προς κάθε σημείο ανάλυσης:
Ιατρικές γνωµατεύσεις: Οι ψυχίατροι, ως «οιονεί πραγµατογνώµονες», πρέπει να αιτιολογήσουν πλήρως και επαρκώς την κρίση τους, ώστε να καταστεί δυνατή η ορθή άσκηση των αρµοδιοτήτων του εισαγγελέα. Σε µεγάλο ποσοστό δεν περιέχουν ένα σκεπτικό µε αιτιολογικές και ψυχοδυναµικές υποθέσεις που αποτυπώνουν την εκτίµηση της ψυχικής κατάστασης του προσώπου, του οποίου η εξέταση ζητήθηκε από τον εισαγγελέα. Από το κείµενο των γνωµατεύσεων δεν προκύπτει εξατοµικευµένη εκτίµηση για το αν ο ασθενής είναι ικανός να κρίνει για την κατάσταση της υγείας του και για το αν η έλλειψη νοσηλείας µπορεί να επιδεινώσει την κατάστασή του. Αντίθετα, χρησιµοποιείται έντυπο µε τη γενική προτυπωµένη διατύπωση ότι «τηρούνται οι προϋποθέσεις του Ν. 2071/92». Συνεπώς, δεν καλύπτεται ούτε η απαίτηση του νόµου για «αιτιολογηµένες γνωµατεύσεις» ούτε η δεοντολογία που επιτάσσει την πλήρη επιστηµονική θεµελίωση της κρίσης που εκφέρεται για την κατάσταση της υγείας του ασθενούς και που θα έχει ενδεχοµένως ως αποτέλεσµα τον ακούσιο εγκλεισµό του σε ψυχιατρικό νοσοκοµείο. Ο Συνήγορος του Πολίτη επισηµαίνει τις ελλείψεις στην αιτιολογία των γνωµατεύσεων, ενόψει του ότι η αιτιολογία δεν αποτελεί τυπικότητα, αλλά εξασφαλίζει ουσιαστικά την προστασία των ψυχικά ασθενών.
Μεταφορά ασθενών: Σε ποσοστό 97% η µεταφορά έγινε από την αστυνοµία και όχι από το ΕΚΑΒ. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει την αντιµετώπιση των ψυχικά πασχόντων ως «δυνάµει επικίνδυνων προσώπων» και όχι ως ασθενών.
Ενηµέρωση ασθενών: ∆εν προκύπτει µε βεβαιότητα ότι οι ασθενείς ενηµερώθηκαν επαρκώς «για τα δικαιώµατά τους και ειδικότερα για το δικαίωµά τους να ασκήσουν ένδικο µέσο».
∆ικαστικός έλεγχος:
α) Ενώ σε ποσοστό 94% βρέθηκε εισαγγελική εντολή για εγκλεισµό, στις µισές περίπου περιπτώσεις των εξετασθέντων φακέλων δεν βρέθηκε κλήση για δίκη και σε ποσοστό 84% περίπου δεν βρέθηκε δικαστική απόφαση περί εγκλεισµού. Επιπλέον, διαπιστώθηκε και επιβεβαιώθηκε στατιστικά η υπέρβαση του χρονικού διαστήµατος των 10 ηµερών που ορίζει ο νόµος (άρθρο 96 παράγρ. 6 Ν. 2071/92).
β) Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν παραστάθηκε στη δίκη ο ασθενής,
γ) το διατακτικό των δικαστικών αποφάσεων στηρίχθηκε στις αρχικές συνοπτικές γνωµατεύσεις που έγιναν κατά την εισαγωγή του ασθενούς. ∆εν βρέθηκε νεότερη γνωµάτευση – εκτίµηση της κατάστασης του ασθενούς, ακόµη και σε περιπτώσεις που ο εγκλεισµός είχε πολύ µεγάλη διάρκεια,
δ) σε αρκετές περιπτώσεις το χρονικό διάστηµα που µεσολαβεί µεταξύ της συνεδρίασης και της δηµοσίευσης της δικαστικής απόφασης υπερβαίνει τον ένα µήνα.
Στην πράξη αναιρείται η βασική επιδίωξη του Ν. 2071/92, δηλαδή ο δικαστικός έλεγχος του ακούσιου εγκλεισµού των ψυχικά ασθενών (3).
Σχέδιο νόμου (2019). Ακούσια ψυχιατρική περίθαλψη.
Με την αριθ. Α1β/Γ.Π. 31142 Απόφαση του Υπουργού Υγείας της προηγούμενης κυβέρνησης, κυρίου Ανδρέα Ξανθού [ΦΕΚ 225/16-5- 2017, Τεύχος ΥΟΔΔ], συγκροτήθηκε Ομάδα Εργασίας για την επικαιροποίηση του θεσμικού πλαισίου για την ακούσια νοσηλεία. Έργο της Ομάδας Εργασίας ορίστηκε «η εκπόνηση σχεδίου νόμου προκειμένου να επικαιροποιηθεί το θεσμικό πλαίσιο της ακούσιας νοσηλείας (άρθρο 95 του ν. 2071/1992) και να αναπτυχθούν οι απαραίτητες ασφαλιστικές δικλείδες για τον περιορισμό των ακούσιων νοσηλειών» στη χώρα μας. Κατά την προσέγγιση της ομάδας εργασίας και βάση της εισηγήσεώς της, ήδη από την δεκαετία του 1980 διατυπώθηκαν ενστάσεις για το θεσμικό πλαίσιο για τον ακούσιο ψυχιατρικό εγκλεισμό (3).
Το ν.δ. 104/1973 και η Γ2β/3036 της 20-11/31-12/73 Απόφαση του Υπουργού Κοινωνικών Υπηρεσιών δίκαια, κατά τους εισηγητές, θεωρήθηκαν ότι κινούνται εκτός των ορίων του Συντάγματος και των διατάξεων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπως αυτές ερμηνεύθηκαν σε σειρά αποφάσεων από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Winterwerp/Ολλανδίας, X/Ηνωμένου Βασιλείου, Luberti/Ιταλίας, Ashindane/Αγγλίας, Nielsen/Δανίας, Van Der Leer/Ολλανδίας, E/Νορβηγίας, Wassink/Ολλανδίας, Κoendjbiharie/Ολλανδίας, Keus/Ολλανδίας, Herczegfallvy/Αυστρίας).Η μεταβολή του παραπάνω αναχρονιστικού θεσμικού πλαισίου έλαβε χώρα με την θέσπιση του έκτου κεφαλαίου του ν. 2071/1992. Τα βασικά καινοτόμα χαρακτηριστικά των διατάξεων του έκτου κεφαλαίου του νόμου 2071/1992 που ρυθμίζουν την εισαγωγή, νοσηλεία και έξοδο σε Μονάδα Ψυχικής Υγείας, εστιάζονταν:
α) στην καθιέρωση σαφών προϋποθέσεων για την επιβολή της ακούσιας νοσηλείας,
β) στην καθιέρωση εγγυήσεων δικαστικού ελέγχου της νοσηλείας,
γ) στην θέσπιση σύντομων προθεσμιών δικαιοδοτικού ελέγχου,
δ) στην παροχή δικαιωμάτων στον ασθενή, με την παράλληλη υποχρέωση της Μονάδας Ψυχικής Υγείας που νοσηλεύεται για την ενημέρωση του ασθενή για τα δικαιώματα που του παρέχονται,
ε) στον ορισμό ανώτατου χρόνου της ακούσιας νοσηλείας,
στ) στην βούληση προκειμένου να λάβει η ακούσια νοσηλεία αμιγώς θεραπευτικό προσανατολισμό,
ζ) στον περιορισμό της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας.
Στην εισηγητική έκθεση του νομοσχεδίου “Ακούσια ψυχιατρική περίθαλψη”, αναφέρεται ότι μετά από την εμπειρία των 25 χρόνων εφαρμογής των διατάξεων του ν. 2071/1992 τα προβλήματά του στην πράξη είναι εμφανή. Το νομοθέτημα αυτό δεν έλαβε την αναμενόμενη θετική υποδοχή: κοινό τόπο πια αποτελεί η μη ουσιαστική εφαρμογή στην πράξη των διατάξεων που έχουν τεθεί για την διασφάλιση των δικαιωμάτων των φερομένων ως ψυχικά ασθενών. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι διατάξεις του ν. 2071/1992 έχουν κατ’ επανάληψη οδηγήσει την Εισαγγελία του Αρείου Πάγου σε έκδοση Εγκυκλίων και Γνωμοδοτήσεων (ΓνωμΕισΑΠ 12/2006, ΠοινΔικ 2006, σελ. 1403=ΠοινΧρ 2007, σελ. 946, ΠαραγγΕισΑΠ 1421/19-9- 2004, ΠοινΔικ 2004, σελ. 1386 επ., ΕγκΕισΑΠ 504/13-2-1996 Υπεράσπιση 1996, σελ. 698 επ.) και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε καταδικαστικές αποφάσεις σε βάρος της χώρας μας (Υπόθεση Καραμανώφ κατά Ελλάδας- Προσφυγή αριθ. 46372/09, Απόφαση της 26 Ιουλίου 2011, Υπόθεση Βενιός κατά Ελλάδας – Προσφυγή αριθ. 33055/08, Απόφαση, Στρασβούργο, 5 Ιουλίου 2011). Περαιτέρω αποτελεί κοινή παραδοχή ότι η μόνη πρόβλεψη του νόμου για ψυχιατρική περίθαλψη μέσω της ακούσιας νοσηλείας, χωρίς ουσιαστική θεσμική δυνατότητα για παροχή και ανάπτυξη της ψυχιατρικής φροντίδας στην κοινότητα, έχει αυξήσει τον αριθμό των ακούσιων νοσηλειών σε κλειστού τύπου δομές.
Οι βασικές διαπιστώσεις που εξάγονται από τα καταγεγραμμένα στοιχεία είναι μάλλον απογοητευτικές για την ουσιαστική εφαρμογή του νόμου:
- Η συντριπτική πλειοψηφία των υποθέσεων εκδικάζονται χωρίς την παρουσία του ενδιαφερομένου,
- στις μισές περιπτώσεις δεν έχει γίνει ορθή κλήτευση του φερόμενου ασθενή,
- εντελώς δε σπάνια ασκείται ένδικο μέσο κατά της απόφασης που διατάσσει την ακούσια νοσηλεία.
- Οι αποκαρδιωτικοί αριθμοί κατά τα παραπάνω θα πρέπει να συνδυαστούν και με την καθημερινότητα που βιώνεται στις εισαγγελίες και στα Ψυχιατρικά Νοσοκομεία, ιδίως των μεγάλων αστικών κέντρων: συγγενείς ζητούν από τον εισαγγελέα να επιληφθεί και να κινήσει την διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας, εκείνος με τη σειρά του εκδίδει εισαγγελική παραγγελία για εξέταση, η αστυνομία επιλαμβάνεται, ο φερόμενος ως ασθενής οδηγείται με περιπολικό σε ψυχιατρική κλινική για εξέταση.
Το συμπέρασμα της ομάδος εργασίας ήταν το εξής:
Είναι εμφανές ότι τα παραπάνω κινούνται εκτός του πνεύματος του ν. 2071/1992. Η μεταρρύθμιση του νομοθετικού πλαισίου για την ακούσια νοσηλεία και η αναγκαιότητα για μείωση της επιβολής της αρχικά θα πρέπει να δίνει και να ενδυναμώνει τη δυνατότητα για παροχή ψυχιατρικής περίθαλψης στην κοινότητα. Περαιτέρω θα πρέπει να δημιουργεί τις συνθήκες ώστε τα δικαιώματα του φερόμενου ως ασθενούς να είναι δυνατόν να ασκηθούν αποτελεσματικά. Η εμβληματική μεταρρύθμιση που επιχειρήθηκε με το ν. 2071/1992 θα πρέπει να παραμείνει ο βασικός κορμός του νέου νομοθετήματος και να αναζητηθούν οι τρόποι προκειμένου το θεσμικό πλαίσιο για την ακούσια νοσηλεία να είναι φιλελεύθερο όχι μόνο ως προς τις διακηρύξεις, αλλά κυρίως ως προς την πρακτική του εφαρμογή (4).
Το σχέδιο νόμου του Υπουργού Ανδρέα Ξανθού δεν ψηφίστηκε ως νόμος του κράτους λόγω διακοπής εργασιών της Βουλής εξαιτίας της προκήρυξης εκλογών.
Ακούσια νοσηλεία. Θεσμικές αλλαγές στην Ευρώπη της δεκαετίας του ’70. Το παράδειγμα της Ιταλίας.
Στις 13 Μαΐου 1978, το Κοινοβούλιο της Ιταλίας, στην απόληξη μιας μάχης ιδεών και πολιτικού διαλόγου, υπερψηφίζει ένα νόμο, με αριθμό 180 (legge n. 180/1978), επί των «Βεβαιώσεων και των θεραπευτικών παρεμβάσεων εκούσιας και ακούσιας νοσηλείας (προσθήκη υπογράφοντος: των ψυχικά ασθενών)». Ο νόμος αυτός απετέλεσε ένα σημαντικό, κομβικό, σημείο, κατά την προσέγγιση πολλών, της εξελικτικής πορείας της ψυχικής ασθένειας, ως προς την κλινική αντιμετώπισή της, αλλά και ως προς την αντίληψη περί αυτής από την πλευρά της κοινωνίας. Τούτο, διότι ήταν ο νόμος εκείνος βάσει του οποίου έκλεισε η πόρτα των Ψυχιατρείων με αποτέλεσμα να δοθεί τέλος σε αυτό που ο Michel Foucault αποκαλούσε ως τον «Μεγάλο Διαχωρισμό». Ήταν ο νόμος που απέδωσε ξανά το δικαίωμα της ιδιότητας του πολίτη στα άτομα με σοβαρά ψυχικά νοσήματα, καθώς και την ευκαιρία μίας νέας θεραπευτικής αντιμετώπισης και αποκατάστασης.
Ο άνθρωπος ο οποίος αγωνίστηκε σθεναρά για τη συγκεκριμένη εξέλιξη ήταν ο Ιταλός Ψυχίατρος και ακαδημαϊκός Franco Basaglia (Εικόνα 5 & 7). Η βασική του ιδέα ήταν εκείνη της επανένταξης, στην κοινωνία, των ατόμων που πάσχουν από ψυχικά νοσήματα, διαδικασία η οποία είχε ως προϋπόθεση την κατάργηση των Ψυχιατρείων και τη δημιουργία ενός κατάλληλου κοινωνικού δικτύου, εντός του οποίου ο πάσχων θα είχε τη δυνατότητα να υπερασπιστεί το δικαίωμα του για αξιοπρεπή ζωή. Ο Franco Basaglia απετέλεσε το πρόσωπο αναφοράς και τον εκπρόσωπο της λεγόμενης “Νέας Ψυχιατρικής” (Nuova Psichiatria) και ως εκ τούτου το κεντρικό πρόσωπο της ιδεολογικής και της πολιτικής αντιπαράθεσης με αντικείμενο την παύση λειτουργίας των Ψυχιατρείων στην Ιταλία.
Στις 13 Μαΐου 1978 οι Χριστιανοδημοκράτες κατέληξαν σε συμφωνία με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ιταλίας (Εικόνα 6), με αποτέλεσμα αμφότερες οι πλευρές να ψηφίσουν το νόμο με αριθμό 180 επί της παύσεως λειτουργίας των Ψυχιατρείων. Το γεγονός αυτό ήταν μια ιδιαίτερα σημαντική επιτυχία για την προσπάθεια του Ψυχιάτρου Franco Basaglia. Με την ψήφιση και την εφαρμογή του συγκεκριμένου νόμου, η Ιταλία απετέλεσε ένα κράτος ή καλύτερα ένα περιβάλλον δημιουργικού προβληματισμού για την επικράτηση της λεγόμενης Νέας Ψυχιατρικής (Nuova Psichiatria). Η πιο σημαντική, μάλιστα, αναγνώριση για τον Basaglia θα έρθει χρόνια αργότερα, μετά το θάνατό του (1980), όταν στις 7 Απριλίου 2001, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, επ’ αφορμής του εορτασμού της Παγκόσμιας ημέρας Ψυχικής Υγείας, υποδεικνύει ότι η προσέγγιση του νόμου 180/1978 ή του νόμου Basaglia, ήταν η μόνη που είχε τα κατάλληλα χαρακτηριστικά ενάντια στον κοινωνικό αποκλεισμό και στο στίγμα και ταυτόχρονα ήταν η προσέγγιση εκείνη που συνηγορούσε υπέρ της δημιουργίας νέων προτάσεων θεραπευτικής παρέμβασης και κοινωνικής επανένταξης του ατόμου που πάσχει από κάποιο σοβαρό νόσημα του νου (5).
Δημιουργήθηκε το 1973 εντός του καλλιτεχνικού εργαστηρίου του Ψυχιατρείου της Τεριέστης επί της διευθύνσεως του Franco Basaglia. Στο εσωτερικό του “περιελάμβανε” τα όνειρα και τις επιθυμίες των ασθενών. Η “έξοδός του” προς την κοινότητα συμβόλιζε την ηθική, κοινωνική, ιατρική και πολιτική μάχη για τη νομοθετική επικύρωση της παύσης της λειτουργίας των Ψυχιατρείων.
Αντί επιλόγου
Στις 16 Ιουλίου 2018 ο Κρητικής καταγωγής Ψυχίατρος Χάρης Βαρουχάκης, σχολίασε στο ιστολόγιό του μια μελέτη με τίτλο: «Ακούσιες νοσηλείες στην Ελλάδα: από την ανάγκη της θεραπείας στο θάνατο των δικαιωμάτων», η οποία δημοσιεύτηκε το Μάιο του 2018 στο ηλεκτρονικό περιοδικό “The Art of Crime” το οποίο εκδίδει το «Εργαστήριο Ποινικών και εγκληματολογικών Ερευνών» της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Προς γνώση του βιογραφικού του, ο Χάρης Βαρουχάκης σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1951-1957), ενώ εκπόνησε τη Διδακτορική του διατριβή –«Ιπποκρατική Ψυχιατρική» το 1964. Υπηρέτησε ως Ψυχίατρος επί σαράντα περίπου χρόνια στο Δαφνί. Στο τέλος της θητείας του είχε εκλεγεί Διευθυντής της Ιατρικής Υπηρεσίας, ενώ υπήρξε εξ’ αρχής και μέχρι τη συνταξιοδότησή του Συντονιστής των Προγραμμάτων για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση.
Στην ανάρτησή του, με τίτλο:
ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ 104/73. ΕΝΑΣ ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΑΚΛΟΝΗΤΟΣ ΕΝ ΚΑΙΡΩ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. ΟΛΗ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΤΟΥ Κ.Θ.Ψ.Π.Α. ΑΠΟ ΤΟ 1973 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΚΟΝΤΡΑ ΣΤΟΥΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ- ΤΕΥΧΟΣ 2- ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1984, σχολιάζει μεταξύ των άλλων:
[…] Tα χρόνια της σκληρής αντιπαράθεσης με το ιατρικό και δικαστικό κατεστημένο για την ανατροπή του χουντικού κατασκευάσματος που επιγραφόταν Νομοθετικόν Διάταγμα 104/73, και των αγώνων για την υπεράσπιση των αρρώστων μας που βασανιζόντουσαν στο «Δαφνί» και πέθαιναν αγνοημένοι και αβοήθητοι, οι συνεργάτες μου και εγώ δεν είχαμε χρόνο ούτε και διάθεση για την προβολή της δουλειάς μας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι θα ανεχόμαστε αιωνίως να παραγνωρίζεται ή να υποβαθμίζεται.
Πολύ πριν από το 1983 κάποιοι που δούλευαν στο «Δαφνί», αλλά κυρίως μια μικρή ομάδα ψυχιάτρων που συντόνιζε ο τρίτος αναφερόμενος Βαρουχάκης, αγωνιζόντουσαν επί χρόνια για τη κατάργηση του Χουντικού ν.δ. 104/73, που υπογράφει ο δικτάτωρ Γεώργιος Παπαδόπουλος και που δημοσιεύτηκε στις 11 Αυγούστου του 1973, της Υπουργικής Απόφασης Γ2β/3036 που υπογράφει ο Υπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών της Χούντας Χαράλαμπος Γεωργιόπουλος και δημοσιεύτηκε στις 20 Νοεμβρίου του 1973, αλλά και της Υπουργικής Απόφασης Α2β 5345 της 20ης Νοεμβρίου του 1978 που δυστυχώς και εν καιρώ Δημοκρατίας υπογράφει ο Υπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών Σπυρίδων Δοξιάδης.
Αυτό το θεσμικό κατασκεύασμα αγωνιστήκαμε να ανατρέψουμε εμείς και μόνο εμείς που δουλεύαμε στο «Δαφνί» και όχι άλλοι. Εμείς που ζούσαμε στο πετσί μας την απανθρωπιά του Ασύλου, στα πέτρινα χρόνια που ακολούθησαν τη Χούντα και τη νοοτροπία της, όταν χιλιάδες άνθρωποι στον κρανίου τόπο που δουλεύαμε, ζούσαν εκεί κάθε μέρα το θάνατό τους, εξουδετερωμένοι ψυχικά και βιολογικά. Και αγωνιστήκαμε επί χρόνια όχι λίγα, μόνοι και απομονωμένοι και όχι σπάνια χλευαζόμενοι. Και σε περιόδους όπου η συντριπτική πλειοψηφία των ψυχιάτρων της χώρας απείχε, η επίσημη πανεπιστημιακή ψυχιατρική αιδημόνως σιωπούσε και αντιμετώπιζε με πατερναλιστική συγκατάβαση εμάς τους «ασυλιακούς» ψυχιάτρους και η νομική κοινότητα (νομικοί, εισαγγελείς και δικαστικοί) ανεχόταν ή και υποδαύλιζε μια φρικτή πραγματικότητα.
Και κάτι ακόμη θεωρώ αναγκαίο να πω: Οι ελπίδες μου για το καλλίτερο είναι λίγες και πολλοί οι φόβοι μου για το χειρότερο. Γιατί η συγκυρία δεν είναι καλή. Το πολιτικό προσωπικό της χώρας έχει άλλες προτεραιότητες (Ουδέποτε άλλωστε ήταν ιδιαίτερα πρόθυμο να θεσμοθετήσει αλλά και να εξασφαλίσει την εφαρμογή μέτρων που θα υπεράσπιζαν τα συμφέροντα και τα δικαιώματα των ψυχικά πασχόντων). Η κοινωνία δε των πολιτών εξακολουθεί να διακατέχεται από βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις, καθημαγμένη δε τώρα από την οικονομική (και ηθική) κρίση που μαστίζει τη χώρα, είναι απρόθυμη και ανίκανη να αναλάβει το υλικό και ηθικό κόστος που συνεπάγεται η αληθινή και ουσιαστική συμμετοχή στην οδύνη του άλλου και να πιέσει την πολιτεία στη θεσμοθέτηση τέτοιων μέτρων.
Φοβάμαι λοιπόν πολύ μήπως επικρατήσουν τώρα και επισήμως (μετά από 25 χρόνια) η άποψη του Εισαγγελέα Πρωτοδικών Αθηνών που απεφάνθη με έγγραφό του τον Νοέμβρη του 1993 ότι «… η εφαρμογή των άρθρων 93 επ. του ν. 2071/92 είναι αδύνατη. Εξακολουθούν δε να ισχύουν οι διατάξεις του ΝΔ 104/73…» […] (6).
Αναφορές
- Λιάπας Βασίλειος (2018), Η προβληματική της «ψυχιατρικής» νοσηλείας κατά τα άρθρα 95-100 του ν. 2071/1992 και κατά τα άρθρα 69-70Α του Ποινικού Κώδικα, Διπλωματική εργασία (Α.Μ.: 7340010917009), Ενιαίο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, κατεύθυνση: Ποινικό Δίκαιο και Ποινική Δικονομία, Νομική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα.
- Λειβαδίτης Μίλτος, Η ακούσια ψυχιατρική νοσηλεία στη σύγχρονη Ελλάδα, Ψυχιατρική, 21 (1), 2010.
- Συνήγορος του πολίτη (2007), Αυτεπάγγελτη έρευνα του Συνηγόρου του Πολίτη για την Ακούσια Νοσηλεία Ψυχικά Ασθενών, Αθήνα.
- http://www.opengov.gr/yyka/wp-content/uploads/2019/05/eishghtikh_ekthesh.pdf
- Πασπαράκης Λ. Εμμανουήλ (2018), Η ακούσια των ατόμων με ψυχική νόσο. Η επικαιροποίηση του νόμου και η ανάγκη καλλιέργειας της απαραίτητης κουλτούρας για την ορθή εφαρμογή του, www.candiadoc.gr (ημέρα δημοσίευσης 19/05/2019, Αρθρογραφία).
- http://en-asilo.blogspot.com/2018/07/10473-1973-2-1984.html
*Ο Εμμανουήλ Λ. Πασπαράκης είναι Ψυχίατρος, μέλος του Ιατρικού Συλλόγου Ηρακλείου.
